Z kart historii: Ostatni ordynat przeworski

2018-03-212022-02-18 samson Brak komentarzy

W 1825 roku Henryk Lubomirski, właściciel dóbr przeworskich w Galicji, utworzył z nich ordynację. Jej podstawę stanowiło kilkanaście folwarków i liczne zakłady przemysłowe.

Kolejni ordynaci przeworscy – Jerzy Henryk i ostatni, Andrzej, bardzo dbali właśnie o rozwój i unowocześnianie przemysłu w swoich dobrach. Dzisiaj, niestety, po ufundowanych przez nich zakładach istnieje tylko wspomnienie. Bodaj jako ostatnią zamknięto już w czasach III Rzeczypospolitej cukrownię.

Batalia o cukier

Wnuk Henryka i ostatni ordynat, Andrzej, zasługuje na osobne wspomnienie z kilku względów. Nie tylko z powodu zasług dla przemysłu i gospodarki, ale również ze względu na ofiarny wkład w budowę niepodległej Polski. Książę Lubomirski należy do tych postaci, które o silną, niezależną Rzeczpospolitą walczyły nie na polach bitew, ale przy konferencyjnych stołach.

Andrzej Lubomirski urodził się w Przeworsku 22 lipca 1862 roku. Był absolwentem krakowskiego gimnazjum Świętej Anny, a następnie Uniwersytetu Karola w Pradze, gdzie obronił doktorat z prawa. Jego ojciec umarł, gdy książę miał dziesięć lat.

Po osiągnięciu pełnoletności i objęciu administracji nad ordynacją, Andrzej Lubomirski postawił na kontynuowanie dzieła ojca i dziada – budowę najnowocześniejszego majątku w zaborze austriackim i jednego z najnowocześniejszych na ziemiach polskich. W 1895 roku wybudował w Przeworsku wielką cukrownię – jeden z niewielu tego rodzaju galicyjskich zakładów, które sprostały konkurencji czeskiej i niemieckiej.

Na przełomie stuleci rynkiem cukrowniczym zawładnął kartel, który z powodzeniem niszczył niezależne zakłady. Sposób był prosty: ceny dumpingowe. Jak więc udało się przetrwać cukrowni założonej przez ordynata?

Kluczowy okazał się patriotyzm gospodarczy polskich mieszkańców Galicji. Polska prasa, politycy i społecznicy konkurencję polskiej cukrowni z niepolskim kartelem potraktowali jako walkę o polskość. Hasło, by kupować tylko polski cukier, mimo wyższych cen, wypaliło. Co więcej, pomogło w kolejnych latach rozwinąć się innym cukrowniom zakładanym przez Polaków, m.in. w Chodorowie.

Lubomirski, w celu dowozu surowca do zakładu, w latach 1900-1904 zbudował specjalną kolej wąskotorową. Dzisiaj, jako Przeworska Kolej Dojazdowa, stanowi atrakcję turystyczną.

Patriotyzm gospodarczy

W dobrach przeworskich książę fundował i rozwijał również inne zakłady, m.in. fabrykę likierów i wódek, fabrykę serów, cegielnie, tartaki, stolarnie. Wspierał uprawę roślin przemysłowych i przemysł przetwórczy. Wszystko to pod hasłem gospodarczego wzmacniania polskiego żywiołu w Galicji i budowy skutecznej konkurencji wobec niemieckich firm.

Zresztą Lubomirski współzakładał i przez długie lata przewodniczył Centralnemu Związkowi Galicyjskiego Przemysłu Fabrycznego, który aktywnie wspierał polskie inwestycje i walczył o optymalne warunki dla ich rozwoju.

Lubomirski i inni działacze Związku zdawali sobie sprawę, że gospodarka oparta o małe zakłady rzemieślnicze i rozdrobnioną własność ziemską nie ma najmniejszych szans w starciu z konkurentami. Dzięki Związkowi udało się w ostatnich latach przed wybuchem I wojny światowej uzyskać większe dotacje władz Galicji na fundusz przemysłowy i preferencje podatkowe dla zakładów krajowych.

Bardzo ważna dla rozwoju polskiego przemysłu była przeprowadzona w 1909 roku reforma taryf kolejowych, obniżająca koszty transportu dla przemysłu. W 1904 roku ordynat stanął na czele Ligi Pomocy Przemysłowej.
Książę Andrzej był czynnym politykiem. W latach 1907-18 posłował do austriackiego parlamentu – Rady Państwa – z ramienia konserwatystów. Należał do grona przywódców tzw. frakcji Podolaków w Kole Polskim.

Był wielkim przeciwnikiem autonomii Ukraińców w Galicji, blokował m.in. tworzenie szkół średnich z ukraińskim językiem wykładowym. Mimo tego, że socjaliści (m.in. Ignacy Daszyński) twierdzili, że książę należał do „najzajadlejszych konserwatystów”, to obca mu była ocena interesu publicznego w kategoriach jednej grupy.

Opowiadał się na przykład za parcelacją wielkich majątków ziemskich we wschodniej Galicji, by wzmocnić żywioł polski w przyszłym państwie, tworząc średniej wielkości gospodarstwa.

Śmierć na emigracji

Ostatnim wybitnym aktem publicznej działalności księcia był udział w delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu w 1919 r. – jako eksperta gospodarczego. W dwudziestoleciu międzywojennym ordynat wycofał się z polityki i publicznej aktywności, a skupił na inwestycjach. Zakładał kolejne cukrownie, był akcjonariuszem wielu zakładów przemysłowych, nie tylko zresztą galicyjskich, bo zainwestował np. w fabrykę wyrobów gumowych w Bydgoszczy.

Okupację niemiecką przetrwał w Przeworsku, ale po wkroczeniu komunistów, nie mając złudzeń co do zamiarów nowej władzy, wyemigrował z Polski. Zmarł w Brazylii w 1953 roku. Kwitnącą ordynację przejęło państwo – i wkrótce z dobrze niegdyś prosperujących, nowoczesnych zakładów niewiele zostało. Zburzenie zabudowań dawnej cukrowni w 2008 roku można uznać za symboliczne pogrzebanie wszelkich śladów po przeworskim imperium przemysłowym.

autor artykułu: Jacek Drozd

Czytaj także inne nasze artykuły z działu “Z Kart Historii”, powiązane bezpośrednio z Przeworskiem lub naszym regionem:

842

Lp.	Drużyna	P	Pts
1	Sokół Kolbuszowa Dolna	17	40
2	JKS 1909 Jarosław	17	40
3	Cosmos Nowotaniec	17	35
4	Igloopol Dębica	17	33
5	Karpaty Krosno	17	30
6	Wisłok Wiśniowa	17	28
7	Sokół Nisko	17	27
8	Izolator Boguchwała	17	26
9	Ekoball Stal Sanok	17	26
10	Stal Łańcut	17	25
11	Czarni Jasło	17	24
12	Głogovia Głogów Małopolski	17	23
13	KS Legion Pilzno	17	20
14	Orzeł Przeworsk	17	17
15	Sokół Sieniawa	17	17
16	Strug Tyczyn	17	9
17	Stal II Mielec	17	8
18	Sokół Kamień	17	6

Z kart historii: Ostatni ordynat przeworski

autor artykułu: Jacek Drozd

Dodaj komentarz Anuluj pisanie odpowiedzi

4 - 3

Izolator Boguchwała : Orzeł Przeworsk